حجت الاسلام و المسلمین استاد سید جواد نقوی
مدیر جامعه عروة الوثقیٰ لاهور
مسجد بیت العتیق
لاهور، پاکستان
خطبات نماز جمعه ۱۷ خرداد ۱۴۰۴

خطبه اول: حج بهترین فرصت برای رسیدن به هدایت و تقوا است
خطبه دوم: حج کارواش نیست، بلکه یک کارگاه است
خداوند به انسان حیات بخشید و هدف زندگی را مشخص کرد، نیز مسیری را برای رسیدن به این هدف تعیین نمود. و برای پیمودن این مسیر، منشور و آئینی به نام دین وضع کرد و تقوا را برای محافظت انسان درین مسیر قرار داد.
حج بهترین فرصت برای رسیدن به هدایت و تقوا است
خداوند متعال فرصت‌های زیادی را برای رسیدن به هدایت و تقوا به انسان داده است. برخی از این فرصت‌ها به صورت عمل و برخی به صورت زمان هستند. این فرصت‌ها خارج از زندگی عادی هستند. زندگی عادی روش خاص خود را دارد که انسان باید در آن، روزانه برای رسیدن به هدایت و تقوا برنامه‌ریزی کند، اما خداوند فرصت‌ها و زمانهای خاصی را نیز تعیین کرده است که خارج از زندگی عادی است و انسان می‌تواند به راحتی به هدف هدایت دست یابد. یکی از این فرصت‌ها برای انسان، حج است که در آن در کنار هدایت، رسیدن به تقوا نیز آسان می‌شود. خداوند متعال در آیات ۲۶، ۲۷ و ۲۸ سوره حج، حقیقت، تاریخچه و هدف والای حج را بیان می‌کند.
وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ ﴿۲۶﴾
وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ ﴿۲۷﴾
لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ ﴿۲۸﴾
و [یاد کن] هنگامی را که جای خانه [کعبه] را برای ابراهیم آماده کردیم [و از او پیمان گرفتیم] که هیچ چیز را شریک من قرار مده و خانه ام را برای طواف کنندگان و قیام کنندگان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان [از پلیدی های ظاهری و باطنی] پاک و پاکیزه گردان.
و در میان مردم برای حج بانگ زن تا پیاده و سوار بر هر شتر باریک اندام [چابک و چالاک] که از هر راه دور می آیند، به سوی تو آیند.
تا منافع خود را [از برکت این سفر معنوی] مشاهده کنند، و نام خدا را در روزهایی معین [که برای قربانی اعلام شده] بر دام های زبان بسته ای که به آنان عطا کرده ذکر کنند، [چون قربانی کردید] از آن بخورید و تهیدست را نیز اطعام کنید.
لزوم برجسته کردن جنبه قرآنی حج علاوه بر جنبه‌های فقهی و معنوی حج
همه ما کم و بیش با حج آشنا هستیم، برخی با احکام فقهی حج و برخی با اهداف و اسرار حج. میلیون‌ها نفر هر سال برای انجام مناسک فقهی حج به مکه می‌روند. جایگاه و مقامی که خداوند متعال به حج داده است، در احکام فقهی حج منعکس نمی شود. حج قرآنی به طور کامل در حج فقهی متجلی نمی شود. فقها در فقه تنها به شرح یک جنبه از حج می‌پردازند، زیرا جنبه‌های دیگر در حوزه فقه نمی‌گنجند، بنابراین در آن شرح داده نشده‌اند. با این حال، برخی از علما نیز به شرح اهداف و اسرار حج پرداخته‌اند. از جمله برجسته‌ترین آنها می‌توان به شخصیت حضرت آیت‌الله العظمی جوادی آملی اشاره کرد که کتابی به نام اسرار حج نوشته‌اند. گذشته از این، کتاب‌های زیادی به زبان عربی و فارسی در مورد اسرار و رموز حج وجود دارد. علمای فقه، جنبه‌های فقهی حج را شرح داده‌اند و علمای عرفان، جنبه‌های معنوی حج را برجسته کرده‌اند، اما جنبه‌ای که قرآن شرح داده است، توسط علمای فقه یا علمای عرفان توضیح داده نشده است بلکه کاملاً نادیده گرفته شده است و این جنبه، نه تنها در حج، بلکه در سایر عبادات نیز نیاز به توضیح دارد.

لزوم تبیین فواید دنیوی عبادات
هدف عبادت تنها جنبه معنوی یا اخروی نیست، بلکه این عبادت برای دنیا نیز مفید هستند و انسان باید در این دنیا به هدف عبادت دست یابد. این جنبه از عبادت کاملاً کنار گذاشته شده است حال آنکه قرآن تأکید کرده است که هدف عبادت و به ویژه هدف حج نیز یک هدف دنیوی است. حج در مقایسه با سایر عبادات، عبادتی منحصر به فرد است. برای مؤمنان، هدف عبادت عمدتاً یک هدف معنوی است که تحت آن مردم بیشتر از روی اطاعت عبادت می‌کنند. این دیدگاه درست است که صرف نظر از اینکه هدف را بدانیم یا نه، باید به وظایف خود عمل کنیم. اما خداوند نیز در پشت این اعمال عبادی اهدافی قرار داده است. این اهداف برای خدا نیستند زیرا خدا همه چیز دارد و از اعمال بندگان نی نیاز است. هدف عبادت، رفاه انسان است زیرا انسان نیازمند، محتاج و محروم از بسیاری از چیزها است.
هدف کلی عبادت فقط جنبه معنوی و روحانی آنها در نظر گرفته می‌شود و انتظار می‌رود تمام فواید آن در آخرت حاصل شود. قرآن برعکس می‌گوید؛ طبق قرآن، اولین فایده و هدف عبادت در زندگی دنیوی است. زندگی دنیوی باید از طریق عبادت تنظیم شود. در مورد فواید معنوی و اخروی شکی نیست، اما عبادت وابسته به هدف اخروی نیست. هدف اصلی آنها در همین زندگی دنیوی است که فقط از طریق عبادت حاصل می‌شود. این جنبه عموماً نادیده گرفته می‌شود، در حالی که قرآن تأکید می‌کند که عبادت، به ویژه حج، فواید دنیوی نیز دارد.
اهداف حج
خداوند متعال به حضرت ابراهیم (ع) دستور داد: وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ، ای ابراهیم، برای حج در میان مردم ندا بده. حضرت ابراهیم معمار کعبه بود. پس از ساخت کعبه، خداوند دستور داد که مردم را به حج ندا دهد. حضرت ابراهیم به چپ و راست خود نگاه کرد که کسی مگر هست که او را ندا بدهم؟» در اطراف کعبه، هیچ آبادی‌ای وجود ندارد. اما خداوند متعال فرمود: «ندا بده مردم پیاده و سوار بر اسب‌های ضعیف و ناتوان از راه‌های دور به سوی تو خواهند آمد.» این مردم پس از آمدن به اینجا چه خواهند کرد؟ هدف اول این است که ليَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ، شاهد منافع خود باشند. هدف دوم این است که ويَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ در روزهای معین، یعنی پنج روز نام خدا را ببرند. هدف سوم این است که حیواناتی را به نام خدا در آنجا ذبح کنند هم خودشان آن را بخورند وهم به فقرا بدهند. سپس بیت عتیق را طواف ‌کنند.

در حج منافع دنیوی را مشاهده ‌کنند، نه اخروی را
اولین هدفی که ذکر شد این است که آنها شاهد منافع خود باشند، این به هیچ منفعت اخروی اشاره ندارد، بلکه این منفعت دنیوی است زیرا کلمه “منفعت” به معنای کسب سود بیشتر از چیزی است. یعنی بازگشت سرمایه اولیه‌ای که خرچ کردید سود نامیده نمی‌شود، بلکه سودی که بیش از آن نصیبتان می‌شود منفعت است. این جنبه در عبادت کاملاً نادیده گرفته شده است، بلکه این تصور ایجاد شده است که نباید در عبادت به دنبال سود دنیوی بود، بلکه هدف عبادت فقط سود و پاداش اخروی است. در این دنیا هیچ سودی از آنها حاصل نمی‌شود. حال آنکه، قرآن این را بیان نمی‌کند. این کلمه “منفعت” در قرآن چندین بار و آن هم به شکلی بسیار زیبا به کار رفته است. در یک جا، خداوند متعال به مشرکان و کسانی که مردم را گمراه می‌کنند می‌گوید که راهی که شما انتخاب کرده‌اید، راهی است که هیچ سودی ندارد. یکی از استدلال‌هایی که قرآن برای راه‌های باطل ارائه می‌دهد این است که این راه‌ها هیچ سودی ندارند. خداوند متعال از ما نخواسته است که منافع دنیوی خود را فدای آخرت کنیم، بلکه از ما خواسته است که ابتدا از عبادت، منافع مادی کسب کنیم و سپس منافع معنوی نیز حاصل می شود. اگر در دنیا از نماز بهره‌ای نبریم، مطمئن باشید که در آخرت نیز بهره‌ای نخواهیم برد. دعایی که بعد از نمازهای روزانه می‌خوانیم این است که به خدا پناه می‌بریم از این دعا، عبادت و علمی که هیچ فایده‌ای ندارد. ذهن علما اغلب تحت تأثیر معنویت قرار می‌گیرد، اگرچه زندگی خودشان فاقد معنویت است زیرا در این دنیا به دنبال مادیات هستند. آنها سخنرانی‌های معنوی و روحانی ارائه می‌دهند، اما در نهایت انتظار حق‌الزحمه مادی دارند. مخاطبان به پاداش اخروی راضی هستند، اما علما حاضر نیستند فقط پاداش آخرت بگیرند، بلکه حق‌الزحمه مادی نیز می‌خواهند. در این دعا، علما از سود علم نیز در جهت معنوی استفاده می‌کنند، در حالی که کلمه «منفعت» فقط جایی به معنای منفعت معنوی است که قراینی برای این معنا وجود داشته باشد. در غیر این صورت، معنای واقعی این کلمه منفعت دنیوی است. بالاترین هدف نماز برای دنیاست. قرآن به ما دستور می‌دهد که از نماز کمک بگیریم. یعنی با کمک گرفتن از نماز، مشکلات دنیوی خود را آسان کنیم.

چه کسانی از حج سود می‌برند؟

علما هدف از همه عبادت‌ها را فقط سود معنوی می‌دانند که مردم عادی نمی‌توانند آن را درک کنند. و مردم فقط به علما و روایات اعتماد می‌کنند که می‌گویند در عبادات فقط سود معنوی وجود دارد. قرآن می‌گوید منفعت آن چیزی است که می‌توانید مشاهده کنید. خداوند متعال می‌گوید خودتان منفعت حج را مشاهده کنید، نه اینکه حضرت ابراهیم (ع) یا علما شما را از سود اخروی مطلع کنند. سود حج را هر زائری می‌تواند ببیند و این نیاز به توجه دارد. حج امروز، حجی سودآور است. سود زیادی دارد اما نه برای مسلمانان و زائران. نمایشگاه‌های مختلفی در مکان‌های مختلف برای ارائه انواع محصولات برگزار می‌شود. سودآورترین بازار در بین این بازارها، حج است که محصولات جهانی برای حج می‌آورند و حجاج می‌خرند. اما سود برای چین، شرکت‌های حمل و نقل، خطوط هوایی و غیره است. هدف این بود که حجاج سود را مشاهده کنند، اما در عوض اینها به دیگران سود می دهند و می‌روند. افراد دیگر، حتی غیرمسلمانان، از آن سود می‌برند. این حج ابراهیمی نیست.
منظور از منفعت، منفعت دنیوی است یا اخروی؟
آیه به حضرت ابراهیم (ع) می‌گوید که مردم را از دوردست‌ها دعوت کند و آنها سود خود را در حج ببینند، نه اینکه چینی‌ها، هتل‌داران و شرکت‌های غذایی سود حج را ببینند یا سرمایه‌داران جهان به مکه بیایند تا منافع خود را ببینند؟ این یک هدف اصلی حج است. در سودهای معنوی مسلمانان شکی نیست، اما قبل از سود‌های معنوی، دیدن منافع دنیوی برای حجاج مهم است. همین جنبه از حج برای عظمت آن کافی است. سودهای معنوی، سود‌های اضافی هستند که در آخرت از جانب خداوند نصیبشان می‌شود. کسب آگاهی در مورد حج مهم است. مهم است حجاج هم منافع دنیوی و هم منافع اخروی آن را بداند. همانطور که وقتی امام سجاد (ع) از یکی از همراهانش درباره برخی از امور مربوط به حج پرسید، او پاسخ منفی داد، امام (ع) فرمود: «تو حج انجام نداده‌ای.» او گفت: «حالا چه کار کنم؟ آیا باید کفاره بدهم؟» امام (ع) به کوهی اشاره کرد و فرمود: «اگر این کوه طلا شود، آن را در راه خدا بدهید، باز هم نمی‌تواند جای حج را بگیرد.» هدف حج با خرج کردن پول در راه خدا برآورده نمی‌شود. هدف حج از طریق خود حج محقق می‌شود. خداوند هدف اول حج را کسب دنیوی قرار داده است، بنابراین لازم است آن را برای مسلمانان توضیح دهیم. از امام صادق (ع) در مورد همین آیه سؤال شد که آیا منظور از منفعت در اینجا منفعت دنیوی است یا منفعت اخروی؟ امام پاسخ داد که منظور هر دو است، حج هم منفعت دنیوی دارد و هم منفعت اخروی. منفعت اخروی قابل مشاهده نیست، اما منفعت دنیوی قابل مشاهده است زیرا قرآن از آنها خواسته است که با چشمان فیزیکی خود مشاهده کنند.

حج چه منفعتی دارد؟
قرآن به وضوح به مشاهده امر کرده است، اما ما از مشاهده دست کشیده‌ایم، بلکه آن را جرم دانسته‌ایم. ما کورکورانه از آنچه بزرگانمان به ما گفته‌اند پیروی می‌کنیم و به خود اجازه نمی‌دهیم حتی ذره‌ای به چپ و راست نگاه کنیم. شما نمی‌توانید با چشمان بسته مشاهده کنید، پس ابتدا چشمان خود را باز کنید و حداقل به راست و چپ خطی که بزرگان ترسیم کرده‌اند نگاه کنید. اگر منفعت اهمیتی نداشت، چرا خداوند از ما می‌خواهد که مشاهده کنیم؟ ما باید چشمان خود را باز نگه داریم. به عنوان مثال، اداره هواشناسی می‌گوید که امروز هوا معتدل خواهد بود، اما شما خودتان مشاهده می‌کنید که هوا بسیار گرم است. در اینجا به چه کسی اعتماد خواهید کرد؟ این مشاهده شماست، نه اداره هواشناسی. برای حج، تمام توجه ما به رسومات گفته شده توسط بزرگان است و نه به آنچه خداوند به ما گفته است. اگر از جده به مکه می‌رویم، اولین مکان میقات که خدا اعلام کرده است جوفه است. اگر از مدینه به مکه می‌رویم، مسجد شجره میقات است. اما بزرگان ما گفته‌اند که از فرودگاه احرام ببندید. ما باید همه این مکان‌های حج را مشاهده کنیم تا منافع خود را ببینیم. قرآن از ما می‌خواهد که چشمان خود را باز کنیم، اما ما از رهبر کاروان یا یکی از بزرگان خود در مورد آنچه باید انجام دهیم پیروی می‌کنیم. اما خداوند ما را به حج فراخوانده است تا منافع انسانیت را نشان دهد. حج منفعت زیادی دارد. انواع منافع مالی، اجتماعی، سیاسی، دینی و علمی در حج وجود دارد.
حج بهترین فرصت برای تشکیل امت واحد است
مهمترین فایده حج در عصر حاضر، امت سازی است، یعنی تشکیل امت واحد. بهترین فرصت برای تشکیل امت برای اجرای نظام امامت در زمین، حج است. غریبه‌هایی که از گوشه و کنار جهان می‌آیند، در این فرصت به گونه‌ای با هم ارتباط برقرار کنند که عضوی از یک امت بشوند. این اولین فایده‌ای است که در حج باید رعایت شود.

حج فرصتی برای امور اقتصادی و توافقات امنیتی است
فایده دوم این است که این افرادی که از مناطق دوردست به حج می‌آیند، همانطور که کسی از امام صادق (ع) پرسید چرا خداوند این حج طاقت فرسا را واجب کرده است که مردم از چنین مناطق دوری زحمت رفتن به مکه برای حج را به خود بدهند؟ امام (ع) فرمودند اگر مردم تمام عمر در خانه‌های خود بمانند و خانه و شهر خود را ترک نکنند، هلاک می‌شوند. آنها از گرسنگی یا به دلیل توطئه دشمنان می‌میرند. اگر آنها شهرهای خود را ترک کنند و با مردم شهرهای دیگر تجارت کنند و با آنها قراردادهای اقتصادی یا امنیتی ببندند، می‌توانند از خود محافظت کنند و نیازهای اقتصادی خود را برآورده سازند.

آیا امروز این اتفاق می‌افتد؟
اما آیا این اتفاق امروز می‌افتد؟ میلیون‌ها مسلمان به حج رفته‌اند، اما مردم غزه و یمن در تنهایی می‌میرند. آنها نمی‌توانند منافع خود را در حج ببینند. اگر کسی منافع خود را در حج می‌بیند، یا سعودی‌ها هستند یا صهیونیست‌ها و یهودیان یا کشورهایی مانند آمریکا، چین و آلمان. یا منافع آنها محقق می‌شود یا منافع مؤمنان و مردم غزه محقق می‌شود. ما فقط منتظر منافع حج در آخرت هستیم و به یاد داشته باشیم که همانطور که در این دنیا از منافع حج محروم هستیم، در آخرت نیز محروم خواهیم بود. چرا؟ زیرا ما حج را انجام دادیم اما فلسطین و غزه را نادیده گرفتیم، مسلمانان مظلوم و منافع آنها را نادیده گرفتیم، دین خدا را نادیده گرفتیم. در آخرت، خداوند با وجود انجام حج، ما را نادیده خواهد گرفت. این حج هیچ فایده‌ای برای ما نخواهد داشت.
این عبادت بزرگ را خداوند برای هدفی والا مقرر فرموده است، نه فقط برای ثواب. نیازی به این همه تلاش برای ثواب نیست. حتی با دادن یک قطره آب به یک گنجشک هم می‌توان ثواب را به دست آورد. رفتن به آنجا در چنین گرمایی و تحمل زحمت فقط برای پاداش هیچ فایده‌ای ندارد. انسان برای هدفی به آنجا فراخوانده شده است و هدف اول و اصلی آن درنظر گرفتن منفعت مسلمانان است.

خطبه ۲
روز عرفه، روز توبه و بخشش
حج فرصتی بزرگ و وسیله‌ای برای کسب تقوا برای مؤمنان است. خداوند متعال به هر فرد مستطیع دستور داده است که یک بار در زندگی خود به خانه‌اش برود و به محض اینکه کسی این استطاعت را پیدا کرد، باید فوراً و بدون تأخیر حج را انجام دهد. خداوند متعال مناسک زیادی را برای حج مقرر کرده است و یکی از آنها وقوف در عرفات است. عرفات به روز نهم ذی الحجه نیز گفته می‌شود و صحرایی در حومه مکه وجود دارد که آن هم عرفات نامیده می‌شود. حج در این روز، یعنی نهم ذی الحجه، از محل عرفات آغاز می‌شود. امامان معصوم (ع) درباره عرفات می‌فرمایند که اگر کسی در تمام عمرش گناه کرده و نتوانسته توبه کند، اگر توبه کند و در روز عرفه به درگاه خداوند بیاید، خداوند توبه او را می‌پذیرد و او را می‌بخشد.
ما افتخار پیروی از اهل بیت (ع) را داریم و آموزه های که آنها به ما یاد داده‌اند از هیچ جای دیگری قابل دریافت نیست. مناسک حج از عرفات آغاز می‌شود و زائران باید از غروب آفتاب روز عرفه تا غروب آفتاب در عرفات بمانند. کسانی که به آنجا رفته اند، افتخار توبه و استغفار در این روز مبارک را در این مکان دارند. اما کسانی مثل ما که آنجا نیستیم، خداوند ما را از این فیض و نعمت محروم نکرده است. و کسانی که آنجا هستند نیز باید خودشان برای رسیدن به این هدف تلاش کنند.

حج کارواش نیست، بلکه یک کارگاه است
من یک بار در سخنرانی‌هایم در مکه اشاره کردم که وقتی مردم به مکه می‌آیند، فکر می‌کنند که به یک کارواش اتوماتیک آمده‌اند که خودبخود شسته می شوند. حج یک کارگاه است، نه کارواش. در کارگاه، شما باید همه کارها را خودتان انجام دهید. در آنجا فرشته‌ای منصوب نشده است که حجاج را در یک سیستم اتوماتیک مانند کارواش شستشو دهد و آنها را پاک و طاهر کند و آنها مجبور به زحمت نباشند. مربی این کارگاه ابراهیم خلیل‌الله است که معمار انسان‌سازی است. به او مهارت شخصیت‌سازی برای هدفی داده شده است. هر کاری که حضرت ابراهیم در این کارگاه ابراهیمی انجام داد، حج است. کار این خانواده سه نفره حج نامیده شد که ما هر سال آن را تکرار می‌کنیم. ابراهیم (علیه السلام) خانه خدا را ساخت، سپس خداوند به او گفت که به عرفات برود و پس از گذراندن نصف روز، جبرئیل (علیه السلام) آمد و از ابراهیم (علیه السلام) پرسید: «هل عرفت ما شهدت؟» یعنی آیا به آنچه دیده‌ای، پی برده‌ای؟ ابراهیم (ع) پاسخ داد: «عرفت» بلی پی بردم و سپس جبرئیل گفت که کار در عرفه تمام شد، حالا به وادی بعدی برو. سپس ابراهیم (ع) گام به گام به جلو حرکت کرد و هر کاری که انجام داد، حج شد. اکنون در طول حج، هر فرد خوش‌شانس با چشمان باز اگر مشاهده کند و با معرفت به حرم می‌رسد. او به تمام درجات دست پیدا می کند. اما کسانی که نتوانستند به آنجا بروند نیز محروم نیستند.

درجات معرفت در حج به روش اهل بیت (ع)
اگر می‌خواهید به آن درجات معرفت برسید، پس شما نیز این فرصت را دارید که امروز از ظهر تا غروب آفتاب، نصف روز را در محضر خدا باشید. این روش توسط اهل بیت (ع) به ما گفته شده است. زیبایی که اهل بیت (ع) با آن حج را انجام دادند، به مردم گفته نشده است. و به ویژه امام حسین (ع) بیش از یک حج انجام دادند و دعایی که امام حسین (ع) به عنوان دعای عرفه در روز عرفه خواندند، دعای بسیار والایی است. و در صورت امکان، باید آن را به زبان عربی و با ترجمه خواند، اگر نه، حداقل ترجمه را بخوانید تا بفهمید. معارف و گنجینه‌های عملی اهل بیت علیهم السلام در جهان بی‌نظیر است. من این را با قاطعیت کامل و نه با تعصب می‌گویم که اگر کسی حتی یک جمله معادل دعای عرفه را در کتب همه صحابه، تابعین و فقها و علما جستجو کند، نمی‌تواند آن را پیدا کند. چه بدشانس هستند کسانی که از معارف اهل بیت علیهم السلام دور هستند یا از آنها دور نگه داشته شده‌اند. این روز مهمی است و اینطور نیست که عرفه بیاید و ما خود به خود پاک شویم. بلکه باید از این فرصت محدود استفاده کنیم و در این کارگاه خود را از گناهان پاک کنیم.