بسم الله الرحمن الرحیم
شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ

استقبال از ماه مبارک رمضان
تا چند روز دیگر ماه مبارک رمضان فرا می رسد و مومنان آماده استقبال از این ماه هستند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دو سال قبل از رحلت خود خطبه معروف «به استقبال ماه رمضان» را ایراد فرمود که به «خطبه ی شعبانیه» معروف است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آخرین جمعه ماه شعبان این خطبه را ایراد کرد تا مؤمنان را برای این ماه پر برکت آماده کند. فرمود: أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَيْكُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَكَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ. «ای مردم، همانا ماه خدا با برکت و رحمت و مغفرت به سوی شما می آید و شما نیز برای آن آماده باشید».
ماه رمضان فرصتی ویژه برای طلب برکت
ماه مبارک رمضان که در زبان مبارک رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شهر الله یا سید الشهور نامیده شده است، سرآمد همه ماهها است، و در واقع فرصت و امتیاز ویژه ای از جانب خداوند برای بندگانش است تا از نعمت های او بهره مند شوند.
انواع رحمت خداوند
نعمت‌ها و رحمت‌های خداوند متعال دو قسم است: یکی نعمت‌های عام است که بر هر موجودی و هر انسانی نازل می‌شود برای دریافت این نوع رحمت ها و نعمت ها هیچ شرط و عنوانی نیاز نیست و خودش به همه مخلوقات خداوند می رسند. نظام خداوند متعال به گونه ای است چنانکه علما در تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم ذکر کرده اند که دو صفات خداوند الرحمن و الرحیم در بسم الله به یک معنا تکرار شده است، لذا در اینجا به این نکته اشاره می شود که مراد از رحمت رحمانیت و رحمت رحیمیت چیست؟
تفاوت رحمت رحمانیت و رحمت رحیمیت
رحمت رحمانیت عام است و رحمت رحیمیت خاص. رحمت رحمانیت برای هر موجودی است و همه موجودات و مخلوقات را بدون هیچ قید و شرطی فرا می گیرد. همانطور که خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: ’رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ. رحمت من همه چیز را فرا گرفته است. این رحمت رحمانیت است. اما رحمت دیگری هم هست که خاص است که رحمت رحیمیت نام دارد که هم در معنا و هم در مصداق با رحمت عامه متفاوت است. و افرادی که این رحمت به آنها داده می شود نیز افراد خاصی هستند. بلکه مشمول کسی می شود که توانایی آن داشته باشد. اولین شرط رحمت رحیمیت ایمان است. هر که به درجه ایمان برسد این رحمت نصیبش می شود.
مصداق رحمت رحمانیت و عام، رزق و روزی است که خداوند رزق و روزی مخلوق خود را بر عهده گرفته است و هر آفریده ای را روزی می دهد. هیچ محدودیت و شرط ایمان در این وجود ندارد. حتی منکر و دشمن خدا هم رزق و روزی خدا را مصرف می کند، به همین ترتیب، تمام نعمات مادی موجود در زمین و آسمان اعم از خورشید و ماه، هوا، آب همه رحمت عمومی خداوند است و خداوند هیچ محدودیتی برای بهره مندی از آنها قرار نداده است. هر موجودی می تواند از آنها لذت ببرد.
شرایط رحمت رحیمیت
اما در مقایسه با رحمت رحمانیت، رحمت رحیمیت یا رحمت خاصه وجود دارد که شرایط اخذ آن تعیین شده است. اولین شرط آن ایمان به خدا است. اگر انسان به گوهر ایمان آراسته شود، مشمول این رحمت می شود.
برای مؤمنان، چنان که خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «لقد من الله على المؤمنين إذ بعث فيهم رسولا من أنفسهم». این نعمت خداوند مختص مؤمنان است. کافران در آن شریک نیستند. این چه نعمتی است، نعمتی چون خاتم الانبیاء. این نعمت خداوند بر مؤمنان است. به همین ترتیب، نعمتی از جانب خداوند که مختص مؤمنان است، قرآن کریم است. کافران نمی توانند از این نعمت بهره مند شوند. بلکه برای بهره مندی از قرآن، تقوای فراتر از ایمان شرط لازم است. قرآن ’هدی للمتقین‘ هدايت پرهيزگاران است. تقوا لازمه هدايت قرآن است و همچنين نعمت بزرگ ديگري كه خداوند متعال براي مؤمنان در نظر گرفته است، اهل بيت (عليهم السلام) هستند. اینها وسایل هدایتی است که فقط مؤمنان می توانند از آن نعمت هدایت بگیرند. به همین ترتیب، محبت اهل بیت(ع) نعمتی است که جز مومنین همه مردم از آن محروم هستند.
همچنین بسیاری از نعمات خاص مشابهی وجود دارد که فقط مختص مؤمنان است. یکی از برکات ویژه آنها ماه مبارک رمضان است. این ماهی است که برکات و رحمت و فضل آن مختص مؤمنان است.
عمق و وسعت رحمت رحیمیت
و در درون این نعمتهای خاص، عمق و ژرفای زیادی نیز نهفته است. این نعمت ها لایه به لایه است. اینطور نیست که کسی که به خدا ایمان دارد از همه این نعمت ها بهره مند می شود. خیر، همان گونه که ایمان درجاتی دارد، درجاتی برای این برکات و نعمات نیز هست. قرآن یک ظاهری دارد و یک باطنی و باطن نیز باطنی دارد و سپس باطن نیز معنایی باطنی. حتی در روایات آمده است که هفتاد بطون دارد، این عدد برای کثرت است این طور نیست که نمی تواند 71 باشد. همان طور که در اردو برای کثرت می گوییم: “صد بار به شما گفتم”. این به این معنا نیست که من آن را صد بار با شمردن گفته ام، بلکه به این معناست که آن را مکرر تکرار کرده ام. در زبان عربی از عدد 70 برای کثرت استفاده می شود. یعنی قرآن دارای اعماق بی نهایت است و هرکسی به اندازه توان خود می تواند به آن دسترسی پیدا کند. و اگر اینطور نبود، یعنی در این نعمت های خدا بطون نبود، این خلاف عدل الهی بود. زیرا توان انسان یکسان نیست. برخی افراد تنبل هستند و زود خسته می شوند. اما برخی افراد بسیار توانائی دارند، آنها بزودی خسته نمی شوند، و عقب نشینی نمی کنند تا زمانی که به هدف خود برسید.
دو نوع آدم
مثلاً اگر انسان چیزی از ما نیاز داشته باشد و آن چیز در خانه باشد و ما از خانه دور، بیست بار با ما تماس می گیرد که کی خانه برسیم و به او بدهیم و این آدم تا به دست نیاورده است، منصرف نمی شود، اما یک نفر است که یه چیزی می خواهد و بعد آن را پیگریی نمی کند. سپس هرگاه او را ملاقات کنیم، یاداش می آید که یه چیزی از ما خواسته بود اما خودش هم فراموش کرده بود.
یا اگر فردی غذای مورد علاقه خود را در شهر خود پیدا نکرد، ده ها کیلومتر را طی می کند تا آن را در شهر دیگری بخرد، نه گرما می بیند و نه سرما. وسائل مورد علاقه اش را به هر قیمتی می آورد اما یک نفر دیگر هم هست که وسائل مورد علاقه اش در مغازه همسایه خانه اش موجود است اما به دلیل تنبلی حتی به مغازه همسایه هم نمی رود.
فرق بین اهل جد و اهل هزل
پس مردم بر دو قسم اند: برخی اهل جد و تلاش اند و برخی اهل هزل و تنبلی. فاصله ها و دوری ها برای کسانی که تلاش می کنند چیزی نیست. آنها برای رسیدن به هدف خود تلاش زیادی می کنند. لذا خداوند متعال نعمت های خاص خود را لایه لایه قرار داده است. تا کسانی که همت کمتری دارند به نعمت های لایه اولی دست یابند، اما کسانی که بلند همت و قوی هستند به نعمت هایی که در لایه های پایین نگه داشته شده اند نیز دسترسی پیدا می کنند.
معیار قضاوت در مورد افراد جدی و تنبل
اما سؤال این است که چگونه بدانیم که اهل جد چه کسانی و اهل هزل چه کسانی هستند؟ خداوند متعال در قرآن کریم در جاهایی که امتحان و سختی یا جهاد را ذکر کرده است می فرماید ما این کار را کردیم تا ببینیم کدام یک از شما شجاع و کدام یک ضعیف هست. چه کسی در اهل عزم است و چه کسی نیست؟ درمورد پیامبران می شنویم که بعضی از پیامبران اهل عزم بودند اما در مورد حضرت آدم (علیه السلام) نقل شده است که خداوند او را موقتاً در بهشتی سکونت داده بود که شیطان در آنجا دخالت کرد. قرآن می فرماید که آدم در آن زمان عزم خود را از دست داده بود. یعنی شیطان به عزم انسان حمله می کند و آن را می شکند. شیطان ابتدا ایمان انسان را می شکند، سپس عزم راسخ او را می شکند و سپس او را به حال خود رها می کند. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید که ما آزمایش های زیادی انجام می دهیم تا بدانیم چه کسی صاحب عزم است و چه کسی نیست.
فلسفه لایه لایه گذاشتن نعمت ها
پس خداوند متعال نعمت های خود را به گونه ای قرار داده است که آدم های اهل عزم و افراد تنبل با هم برابر نباشند، زیرا اگر خداوند همه نعمت های خود را در یک لایه قرار می داد، هر دو دسته از مؤمنان به طور یکسان آنها را دریافت می کردند و این خلاف عدل الهی بود. ولى خداوند در نظام حكمتى خود سلسله نعمت ها را به گونه اى قرار داده است كه در بالاى آن مومنانی که حتى تنبل هم باشند می توانند دسترسی پیدا کنند و در زير آن لايه ديگرى قرار داده است كه جز افراد مصمم و صابران به آن نمى رسند.
چه کسانی می توانند به عمق عبادت برسند؟
همه نعمت های خاص خداوند متعال اعم از قرآن، معارف اهل بیت(ع)، یا ماه های مبارک و عبادات، اینها همه در یک لایه نیستند. بنابراین بستگی به همت فرد و روحیه او دارد. در ماه مبارک رمضان سفره عبادتها برای همه مؤمنین پهن می شود و در دسترس همگان است، اما برای رسیدن به عمق این عبادات، انسان به همت والا، صلابت و اراده قوی نیاز دارد. همه عبادات این گونه است: نماز ظاهری دارد و باطنی. اما ما از شکل ظاهری نماز غایب می مانیم تابرسد به باطن نماز. و حتی وقتی در نماز ظاهری هم که شرکت می کنیم، فقط جسم ما حضور دارد، قلب و ذهن ما جای دیگری است. ظاهرا که ما در حال نماز ایستاده ایم، اما در باطن یا در مغازه خود هستیم یا در دفتر. در پیشگاه خدا ایتاده ایم ولی غایب هستیم. ما حتی نمی‌توانیم به لایه اول نماز برسیم، اما عده‌ای هستند که ظاهراً در مغازه هستند اما در واقع در محضر خدا هستند. آنها به ظاهر در خانه هستند اما در واقع در پیشگاه خدا هستند. اینان در ظاهر به امور دنیوی خود مشغولند، اما در واقع در پیشگاه خداوند هستند. اینها دائم الصلاۃ اند.
چه کسانی دائم الصلاۃ هستند؟
بابا طاهر شاعر معروف ایرانی است که اشعار بسیار زیبا و شیرینی را به زبان محلی خود می سرود یک شعر معروف ایشان این است:
خوشا آنانکه الله یارشان بی
بحمد و قل هو الله کارشان بی
خوشا آنانکه دایم در نمازند
بهشت جاودان بازارشان بی
یعنی خوشبخت اند کسانی که خدا را همنشین و همسفر خود دارند. خوشا به حال آنان که ذکرشان حمد و قل هو الله است و خوشا به حال آنان که دائم الصلاۃ و پیوسته در حال نمازاند. مردم فکر می کنند این افراد که همیشه نماز می خوانند، همیشه در مسجد هستند، مشغول نماز هستند، هیچ تجارتی و کاری انجام نمی دهند. نه عزیزان به همچین افراد دائم الصلاه گفته نمی شود. دائم الصلاۃ کسانی هستند که همه کارهای زندگی را انجام می دهند ولی همیشه در پیشگاه خدا هستند. آنها حتی در هنگام تجارت در پیشگاه خدا هستند. اینها کسانی هستند که به عالیترین درجه عبادت رسیده اند. آنها به واقعیت عبادت دسترسی پیدا کرده اند. اینها اهل جد هستند.
رسیدن به بهشت بهتر است یا یافتن خدا؟
سفر از نعمت های دنیوی به نعمت های اخروی کمال بزرگی نیست. کمال آن است که انسان در دنیا و آخرت با خدا همراهی کند. سیدالشهداء علیه السلام می فرماید: پروردگارا، هر که تو را یافته چه چیزی از دست داده و هر که تو را از دست داده چه به دست آورده است؟ کسی که خدا را می یابد، مرد شجاعی است.
وقتی انسان نیم نگاهی به نعمت دهنده می بیند، لذت همه نعمت ها تمام می شود و آنگاه تمام آرزوهای انسان فقط در ذات خداوند به می بیند. خداوند این فرصت را به ما داده است تا بتوانیم از نعمت های دنیوی فراتر برویم و نعمت دهنده را بجوییم و او را پیدا کنیم.
ماه رمضان بهترین فرصت برای رسیدن به اعماق برکت است
عرض کردم خداوند نعمت های رحمانی خود را به همه مخلوقات خودش داده است، اما برای دریافت نعمت های رحیمی شرایطی قرار داده است. و آنها لایه به لایه قرارداده است. و سپس فرصت هایی را برای انسان فراهم کرده است که به آنها دسترسی پیدا کند. و یکی از آن فرصت های طلائی این ماه مبارک رمضان است. فرصتی بالاتر از این وجود ندارد. برای همین رسول خدا مردم را بیدار کرد و فرمود: بیدار شوید، آگاه شوید، ماه خدا در راه است، با آمادگی کامل از آن استقبال کنید. عزیزان من! ما چه چهره ای از ماه رمضان را دیده ایم. در ماه رمضان فقط گرسنگی می بینیم و آنقدر از ماه رمضان می ترسیم که گویا رمضان ماه ترسناکی است. این ماه خداست که برکت و رحمت را در دامن خود آورده است. پس به گرمی از آن استقبال کنید. استقبال یعنی حرکت به سوی کسی که به سوی ما رخ کرده است تا او را در آغوش خود بگیریم، این قانون خداست که در این ماه برکات و رحمت و فضل خدا به سوی ما معطوف شود، اما اگر از آنها استقبال نکنیم، همه اینها روی برمی گردانند.
چگونه از ماه مبارک استقبال کنید؟
حضرت امام سید ساجدین علیه السلام به گونه ای از ماه مبارک رمضان استقبال می کردند که طبق روایات، امام (علیه السلام) برای فرارسیدن ماه مبارک همان گونه که خانه برای عروس تزیین می شود، خودش را آماده می کردند. ما برای ماه رمضان آمادگی می کنیم، یعنی برای سحر و افطار غذاهای مختلف درست می کنیم، این آمادگی برای روزه است، نه آمادگی برای ماه رمضان. روزه تنها یکی از آداب ماه رمضان است، ما اهل رسومات هستیم تا دین. شما می توانید دین را ترک کنید اما رسومات را نه. تمام ماه مبارک در رسومات می گذرد، افطاری باید نوع خاصی باشد و اگر فلان چیز در افطار نباشد، روزه گرفته قبول نیست. این رسم است، و ربطی به روزه و ماه رمضان ندارد. و زنان بی چاره تمام ماه را صرف تهیه سحری و افطار می کنند. و هزینه نیز سه برابر افزایش می یابد، در حالی که یک وعده غذا کاهش یافته است. هزینه ها فقط به دلیل تشریفات افزایش می یابد. رسومات سحری متفاوت است، رسومات افطار متفاوت است، رسومات عید متفاوت است. ما اهل رسومات هستیم و به شدت به این رسومات پایبند هستیم. ماه رمضان به تشریفات و رسومات می گذرد و ما از برکاتی که باید از این ماه نصیبمان می شد محروم می شویم.
قرآن در ماه رمضان کجا نازل می شود؟
چیزی که به ما گفته شد برای آن آماده شویم، آماده نمی شویم. ماه خدا در راه است و ماه خدا فقط روزه نیست. حتی اگر کسی نتواند روزه بگیرد، لااقل قدر نعمت ماه مبارک رمضان را بداند. روزه گرفتن در ماه رمضان راز ماه رمضان نیست، این ماه به جز روزه، فضیلت و عظمت خاص خود را دارد که به واسطه آن یک شب آن را بهتر از هزار ماه اعلام کرده اند. این ماهی است که قرار است قرآن در آن نازل شود، یعنی این قرآن یک بار از لوح محفوظ بر قلب رسول خدا (ص) نازل شده و بار دیگر قرار است از آن ورق ها و صفحات کاغذ بیرون بیاید و بر قلب مؤمن نازل شود. این ماه نزول قرآن است یعنی از لوح محفوظ بر قلب پیامبر نازل شده است، اما این قرآن هنوز بر دل ما و شما نازل نشده است. ماه رمضان، ربیع القلوب، بهار دلهاست، دلهایتان را برای این ماه آماده کنید. آماده شدن برای ماه رمضان باخرید از بازار نیست، بلکه آماده کردن دلهاست. قلب ما باید برای آمدن کلام خدا آماده شود.
چگونه باید برای شبهای قدر آماده شویم؟
در اینجا به یک نکته اشاره کنم. سه شب مهم در ماه مبارک وجود دارد، 19، 21 و 23. و به ما سه ماه فرصت داده شده تا برای این سه شب مهم آماده شویم. یعنی در ماه رجب برای شب 19، در ماه شعبان برای شب 21 و در ماه رمضان برای شب 23 آماده شویم.
برای پی بردن به فضایل شبهای قدر، سه ماه تمرین و آمادگی لازم است. و یادتان باشد شب قدر برای تسویه حساب گذشته نیست. شب قدر، شب مقدرات است، شب قدر برای رقم کردن تقدیر خودش است، نه شب تسویه حساب. پس خودتان را کاملا آماده کنید و وارد این ماه شوید. دل تان را آماده کنید، ذهن و روح تان را آماده کنید، نیت و اراده تان را آماده کنید. این سفر نیات و اراده هاست.